Już niemowlęta wyraźnie reagują na muzykę – uspokajają się lub pobudzają, poruszają się, kołyszą przy jej dźwiękach, z czasem podejmują pierwsze próby naśladowania konturu melodycznego czy rytmicznego. Zabawy muzyczno-ruchowe są szczególnie ważne nie tylko w kontekście rozwoju motorycznego oraz muzykalności, ale także systemu językowego niemowlęcia. Nie wymagają one zastosowania profesjonalnych rekwizytów lub specjalnego aranżowania przestrzeni, dlatego też stanowią wygodne narzędzia domowej profilaktyki dla rodziców.
Dzięki aktywnościom muzycznym dziecko stymuluje swoją wrażliwość słuchową, a tym samym ćwiczy słuch fonemowy, odpowiedzialny za rozpoznawanie i identyfikację poszczególnych fonemów mowy. „Muzyka i język wykorzystują ten sam kanał słuchowo- -głosowy, stąd też zachodzi prawdopodobieństwo istnienia wspólnych mechanizmów nerwowych odpowiedzialnych za ich percepcję i produkcję”. Istnieje prócz tego wiele zjawisk wspólnych dla mowy i muzyki – choćby w aspekcie brzmienia (melodyka, tempo, rytm, artykulacja czy barwa dźwięku). Jako słuszne i pożądane jawią się w tym kontekście próby wsparcia rozwoju mowy poprzez metody wykorzystywane na zajęciach muzycznych.
Wykorzystywane w pracy z dziećmi systemy ćwiczeń bazujące na muzyce
Zainteresowanie wpływem muzyki na człowieka w różnorodnych kontekstach zaowocowało powstaniem w XIX w. nowej dyscypliny naukowej – muzykoterapii. Muzykoterapię definiuje się jako metodę postępowania wykorzystującą wieloraki wpływ muzyki na psychosomatyczny ustrój człowieka. W Polsce głównym twórcą tej dziedziny był Tadeusz Natanson. Obecnie muzykoterapia doskonale sprawdza się w realizacji celów profilaktyki, leczenia oraz rehabilitacji. Muzyka nie powoduje bowiem skutków ubocznych, zaś kontakt z nią jest zazwyczaj przyjemny dla odbiorcy (statystycznie mało jest przypadków np. amuzji).
Wśród bezpośrednich rodzajów wpływu muzyki na organizm człowieka wymienia się:
- zmianę napięcia mięśniowego,
- zmianę szybkości krążenia krwi,
- obniżenie progu wrażliwości zmysłów,
- zmianę siły i szybkości pulsu,
- modyfikację oddechu,
- pobudzanie uczuć i emocji,
- poprawę koncentracji.
W efekcie stosowanie muzykoterapii zmniejsza lęki i napięcia, uspołecznia, kształtuje funkcje słuchowe: detekcję, identyfikację i różnicowanie dźwięku. Prowadzi także do usprawniania koordynacji ruchowej, słuchowo-ruchowej, wzrokowo-ruchowej oraz polepszenia prozodii mowy.
Pośród metod muzykoterapeutycznych skalsyfikowanych przez Elżbietę Galińską, stosowanych podczas zajęć umuzykalniających i profilaktycznych, wyróżnia się m.in.:
- metody relaksacyjne – wywołujące stan odprężenia;
- metody komunikatywne – związane z treningiem umiejętności społecznych;
- metody kreatywne – wykorzystujące improwizację instrumentalną, wokalną i ruchową
Metody te przybierają postać śpiewu, muzykowania z elementami dźwiękonaśladowczymi, gry na instrumentach perkusyjnych, ćwiczeń słuchowych, zabaw muzyczno-ruchowych, ćwiczeń kształtujących poczucie rytmu i tempa, relaksacji przy muzyce, tworzenia muzyki, muzykodramy i słowno-plastycznych interpretacji utworów muzycznych.
Jedną z najważniejszych metod muzykoterapii grupowej jest meloterapia, czyli leczenie śpiewem26. Zalicza się ona do rodzaju terapii aktywnych, bazuje zaś na wrodzonej zdolności do wykorzystywania swojego głosu przez człowieka, także w formie śpiewu. Jak wspomina Anna Walencik-Topiłko: „W terapii śpiewem chodzi o to, żeby dać chorym możliwość wyśpiewania się, by pobudzić empatyczne współodczuwanie treści piosenki: tęsknotę, smutek, radość czy dumę”. W rozwijaniu muzykalności za pomocą śpiewu niezbędne są ćwiczenia melodyczno-rytmiczne, dające szansę na przygotowanie się do specyficznego wykorzystywania głosu. Meloterapia to także forma skutecznego oddziaływania w logopedii – jako narzędzie w profilaktyce i terapii m.in.:
- osób chorych z afazją (np. w Terapii Intonacyjno- -Muzycznej autorstwa S. Blumsteina i R. Spraks),
- jąkających się (treningi płynności mowy, program psychofizjologicznej terapii jąkających się autorstwa Mieczysława Chęć ka),
- jako forma m.in. utrwalania niektórych głosek u osób z obniżonymi predyspozycjami intelektualnymi (wykorzystanie piosenki w metodzie ortofoniczno- muzycznej autorstwa Jadwigi Nowak),
- w stymulacji mowy (program Anny Walencik- -Topiłko).
Innym systemem ćwiczeń umuzykalniających rozwijających mowę u dzieci jest logorytmika – popularna w placówkach edukacyjnych ze względu na swoją atrakcyjność i efektywność. Po raz pierwszy wprowadzono ją jako element terapii Aurelii Rozentalowej w pracy z pacjentami jąkającymi się w Sanatorium Wad Wymowy, działającym w Toruniu od 1972 r. W tym ujęciu metoda była połączeniem ćwiczeń słownych z rytmicznymi, w znacznej mierze zainspirowanymi rytmiką Carla Orffa i Emila Jaques-Dalcroze’a. Wśród głównych celów logorytmiki wyróżnia się aktualnie:
- usprawnianie słuchowe i ruchowe dzieci z zaburzeniami mowy,
- kształtowanie szybkiej reakcji na bodziec dźwiękowy (w tym słowo), wzrokowy lub ruchowy,
- rozwijanie umiejętności sprawnego wykonywania ruchów z zakresu motoryki dużej i małej (planowanie, precyzja, tempo, rytmiczność),
- rozwijanie świadomości ciała,
- rozwój sfer emocjonalnej i społecznej poprzez zabawy integracyjne,
- uwrażliwienie na aspekty rytmiczny i prozodyczny mowy,
- wzbogacanie słowników biernego i czynnego,
- stymulowanie myślenia przyczynowo-skutkowego.
Metodę z powodzeniem można stosować zarówno w terapii, jak i profilaktyce logopedycznej. Anna Walencik-Topiłko tak podsumowuje samodzielnie prowadzone zajęcia logorytmiczne: „Każde spotkanie rozpoczynało się stałą rozgrzewką, łączącą w sobie śpiew i wykonywanie określonych ruchów przy akompaniamencie. Początkowo dzieci miały bardzo duży problem z koordynacją obu czynności, realizowały zazwyczaj albo jedną, albo drugą. Z czasem jednak dzięki regularności wykonywania tych ćwiczeń, nabywały coraz większej sprawności, a połączenie ruchu i śpiewu stawało się coraz łatwiejsze. Dzieci uczestniczyły w zajęciach bardzo chętnie. Każde z zajęć dotyczyło odrębnej tematyki, np. podróż do lasu, odwiedziny farmera, wyprawa pełna niebezpieczeństw. Przed ich rozpoczęciem dzieci zawsze z entuzjazmem pytały, dokąd się dziś wybiorą. Angażowały się, wchodząc w określoną rolę, chętnie podejmowały próby dialogu, naśladowały różne odgłosy, a dzięki towarzyszącym im emocjom zmianom ulegały intonacja i barwa ich głosu, przez co dzieci kształtowały prozodię mowy. Szczególnie ważne było, co podkreślali wychowawcy, że dzieci wykorzystywały elementy zajęć logorytmicznych w zabawach spontanicznych”.
Nieco innym rodzajem obcowania z muzyką jest choreoterapia. Muzyka w połączeniu z tańcem daje swoistą przestrzeń do odreagowania, relaksu, rozładowania nadmiaru energii. Choreoterapeutyczne ćwiczenia polepszają koordynację i stanowią trening nawiązywania kontaktów wzrokowego i dotykowego z innymi. Przez logopedów choreoterapia jest niekiedy wykorzystywana do komunikacji niewerbalnej oraz w celu integrowania pacjentów.
WARTO ZASTOSOWAĆ
Podczas zajęć wykorzystujących różne systemy ćwiczeń muzycznych wspomagających rozwój mowy niezbędna jest współpraca prowadzącego z opiekunem grupy. Warto, by wychowawcy uczestniczyli w zajęciach, zaś w ciągu tygodniowego cyklu opieki i nauczania poprzez wybrane ćwiczenia utrwalali nowe umiejętności. Współdziałanie specjalistów zajmujących się rozwojem dziecka skutkuje sprawnym wykrywaniem potencjalnych nieprawidłowości. Warto podkreślić, iż niezależnie od stosowanej metody, u prowadzącego najważniejsze jest – zgodnie z sugestią Ireny Wojnar – „kierowanie pracy wychowawczej raczej ku budzeniu zainteresowań i zamiłowań, […] inspirowanie nowych dla wychowanka form ekspresji i odczuwania, rozszerzanie horyzontów kontaktu ze światem i ludźmi”.
